آیا استون صنعتی در صنایع غذایی کاربرد دارد؟

1.استون (Acetone یا پروپانون) یکی از ساده‌ترین کتون‌هاست که ماهیت شیمیایی و حلالیت بالای آن، کاربردهای بسیاری در صنایع مختلف دارد. استون صنعتی گریدی از آن است که برای کاربردهای غیرحساس با درصد خلوص کمتر (حدود ۹۵ درصد یا کمتر) استفاده می‌شود، در حالی که گریدهای آزمایشگاهی، آرایشی یا «غذایی» بسیار خالص‌تر هستند و استانداردهای خاصی را پاس می‌کنند.

2. دسته‌بندی گریدهای استون

استون صنعتی (Technical‑grade): خلوص حدود ۹۵ درصد، دارای ناخالصی‌هایی از قبیل آب، الکل یا سایر کتون‌ها. با قیمتی کمتر برای کاربردهای مانند رنگ، شستشوی صنعتی، چسب و پلیمر استفاده می‌شود. این گرید، موضوع بحث ماست  .

استون آزمایشگاهی (ACS/Reagent): خلوص ≥۹۸ درصد و مطابق با استانداردهای شیمیایی جهت استفاده در آزمایشگاه‌ها.

استون آرایشی/غذایی (Food‑grade, USP/NF): این نوع با خلوص بالا و کنترل شدید تولید می‌شود و استاندارد FDA/EFSA دارد. برای کاربردهایی چون استخراج طعم‌دهنده‌ها، رنگ‌ها، تمیزسازی سطوح مرتبط با مواد غذایی و حتی به‌عنوان ماده اولیه غیرمستقیم در بسته‌بندی غذا به کار می‌رود  .

3. تعاریف مهم: «صنعتی» و «غذایی»

استون صنعتی برای استفاده در صنایعی که کیفیت خوراکی حیاتی نیست تهیه می‌شود—مثلاً رنگ‌سازی، پاک‌سازی ماشین‌آلات یا تولید مواد پزشکی غیرخوراکی  .

در مقابل، استون غذاخوراکی (food‑grade) دارای خلوصی بسیار بالاتر و مطابق با مقررات مرتبط با ایمنی مواد غذایی است و به هیچ‌وجه نباید طبیعتاً با گرید صنعتی اشتباه شود  .

4. کاربردهای استون در صنایع غذایی

4.1 استخراج اسانس‌ها و طعم‌دهنده‌ها

در استخراج اسانس‌هایی مانند وانیل، مرکبات، ادویه‌جات، از استون Food‑grade استفاده می‌شود که به دلیل تبخیر سریع، هیچ‌رهاسازی مضر از خود بر جای نمی‌گذارد  .

4.2 تولید رنگ‌های غذایی

برای استخراج و خالص‌سازی رنگدانه‌هایی مانند کلروفیل و آنتوسیانین، استون محصولی موثر به شمار می‌آید که اجازه می‌دهد رنگ‌ها با کیفیت بالا تولید شوند  .

4.3 شستشو و ضدعفونی تجهیزات

استون Food‑grade همچنین در شستشوی تجهیزات صنایع غذایی کاربرد دارد، به ویژه زمانی که تماس با کالاهای خوراکی وجود دارد. استفاده از استون صنعتی که خلوصی پایین‌تر دارد، فقط ممکن است در تمیزسازی تجهیزات بدون تماس با مواد غذایی مجاز باشد  .

5. الزامات ایمنی و کیفیت

استون به شدت قابل اشتعال و تبخیرپذیر است و نیاز به ایمنی ویژه دارد:

باید در محیط بسته با تهویه مناسب و دور از منابع حرارتی نگهداری و استفاده شود  .

در کاربردهای غذایی، باید از استون عاری از املاح و ناخالصی‌های مضر استفاده شود (گرید Food‑grade با برگه آنالیز استاندارد FDA/EFSA)  .

حتی در کاربرد غیرمستقیم، MMSDS و COA ضروریست.

6. تفاوت استون صنعتی و غذائی

ویژگی :                استون صنعتی (g‑grade):                          استون غذائی (Food‑grade/USP):

خلوص                 ~۹۵٪ با ناخالصی‌هایی مانند آب                    ≥۹۸–۹۹٪، بدون ناخالصی‌های خطرناک
کاربرد                 صنایع رنگ، چسب، پلیمر، شستشو                  استخراج اسانس، رنگدانه، شستشوی تجهیزات غذایی
ایمنی                 تحریک‌کننده، تنگی نفس، اشتعال‌پذیر              استاندارد برای تماس غیرمستقیم با غذا
قیمت                 کمتر، اقتصادی                                         گران‌تر به دلیل فرایند تصفیه دقیق
بسته‌بندی            بشکه صنعتی                                           معمولاً در ظروف بهداشتی و کنترل‌شده

7. نقش خرید در بازار: خرید استون صنعتی و خرید و فروش مواد شیمیایی

7.1 کانال‌های تامین

خرید استون صنعتی بصورت عمده از واردکنندگان یا تولیدکنندگان داخلی مانند shimi direct، شرکت‌های پتروشیمی معتبر انجام می‌شود و در بشکه‌های صنعتی عرضه می‌گردد  .

خرید و فروش مواد شیمیایی غذایی نیازمند منابع دارای گواهی FDA/EFSA و مستندات فنی است.

7.2 ارزش اقتصادی

استون صنعتی به دلیل قیمت پایین، گزینه اقتصادی جذابی برای صنایعی مثل رنگ یا چسب محسوب می‌شود. ولی در صنایع غذایی، از آنجا که باید گرید بالاتری تهیه شود، قیمت افزایش می‌یابد اما با کاهش ریسک سلامتی همراه می‌شود  .

8. چالش‌ها و مباحث اخلاقی

استفاده از استون صنعتی بجای غذائی در فرآیندهای غذایی، حتی به صورت ناخواسته، می‌تواند ‌سلامتی مصرف‌کننده را به خطر اندازد و مسائل قانونی ایجاد کند.

نادیده گرفتن تطبیق با استانداردهای FDA/EFSA می‌تواند منجر به جریمه، بحران تصویر برند یا حتی بازداشت شود.

9. آینده و چشم‌انداز کاربرد استون در صنایع غذایی

افزایش تقاضا برای محصولات طبیعی و ارگانیک باعث شده تا حساسیت‌ها به خلوص حلال‌ها مانند استون بالا رود.

فناوری‌های جایگزین سبز تر (مثل اتیل لاکتات، سوپر‌critical CO₂) در حال رشدند، اما استون به دلیل قیمت کمتر و سازگاری با استانداردهای موجود همچنان جایگاه دارد.

نظارت دقیق‌تر بر خرید و فروش مواد شیمیایی در بازار ایران به‌ویژه در گزارش COA/COC اهمیت بیشتری یافته است.

تفاوت‌های حیاتی در فرآیند تولید استون صنعتی و استون خوراکی

فرآیند تولید استون صنعتی معمولاً با استفاده از روش‌های پتروشیمیایی مانند کومن پروسس (cumene process) صورت می‌گیرد. در این فرایند، استون همراه با ترکیبات جانبی و ناخالصی‌هایی مانند بنزن یا فِنول تولید می‌شود. این ناخالصی‌ها حتی در مقادیر بسیار کم نیز می‌توانند برای سلامتی انسان خطرناک باشند. در حالی که در تولید استون خوراکی یا دارویی، از تکنولوژی‌های خالص‌سازی پیچیده‌تری استفاده می‌شود و هرگونه ناخالصی کنترل‌شده و حذف می‌شود.

کنترل کیفی در خرید و فروش مواد شیمیایی

یکی از مشکلات اساسی در بازار ایران، نبود نظارت سخت‌گیرانه در خرید و فروش مواد شیمیایی به‌ویژه استون است. گاهی اوقات استون صنعتی به جای گرید خوراکی یا دارویی عرضه می‌شود، که می‌تواند منجر به مصرف ناخواسته این ماده در زنجیره غذایی شود. از این رو، تولیدکنندگان صنایع غذایی باید علاوه بر دریافت آنالیز کیفیت (COA)، تطبیق ماده با استانداردهای بهداشتی را نیز با آزمایشگاه‌های مستقل بررسی کنند.

روش‌های تشخیص استون صنعتی از استون خوراکی

برای تشخیص دقیق تفاوت بین دو نوع استون، آزمایش‌هایی نظیر کروماتوگرافی گازی (GC) و طیف‌سنجی جرمی (MS) استفاده می‌شود. این روش‌ها می‌توانند وجود ناخالصی‌هایی مانند تولوئن، ایزوپروپانول یا آلدهیدها را شناسایی کنند. بنابراین توصیه می‌شود پیش از خرید استون صنعتی یا خوراکی، محصول موردنظر از نظر شیمیایی آنالیز شود تا از ایمن بودن آن در فرایند تولید غذا اطمینان حاصل شود.

نقش فروشندگان و مسئولیت حقوقی

فروشندگان مواد شیمیایی موظف‌اند هنگام عرضه مواد شیمیایی حساس مانند استون، خریدار را نسبت به نوع گرید، کاربری و خطرات احتمالی مطلع کنند. تخلف در این زمینه و عرضه گرید صنعتی برای استفاده غذایی، می‌تواند تحت پیگرد قانونی قرار گیرد و مسئولیت سنگینی را برای عرضه‌کننده و مصرف‌کننده ایجاد کند.

نمونه‌هایی از حوادث ناشی از کاربرد اشتباه استون

در سال‌های اخیر مواردی گزارش شده که استفاده از استون صنعتی در فرایندهای غیرخوراکی ولی مجاور با غذا باعث بروز مسمومیت‌های غذایی یا تغییرات در طعم، بو و رنگ محصولات خوراکی شده است. هرچند این موارد محدود بوده‌اند، ولی به‌خوبی نشان‌دهنده‌ی لزوم دقت بالا در زنجیره تامین است.

توصیه‌های نهایی برای تولیدکنندگان صنایع غذایی

تنها از تأمین‌کنندگان معتبر و دارای مجوز خرید کنید.

برگه‌های آزمایشگاهی معتبر بین‌المللی مانند FDA، EFSA، یا ISO را درخواست کنید.

از استون صنعتی صرفاً برای پاک‌سازی محیط‌هایی استفاده شود که هیچ تماس مستقیمی با ماده غذایی ندارند.

در صورت شک در خلوص یا گرید، از مصرف استون برای کاربردهای خوراکی خودداری کنید.

10. جمع‌بندی

استون صنعتی گریدی با خلوص پایین‌تر است که مناسب صنایع غیرحساس است و به دلیل هزینه کمتر، برای کاربردهایی مانند رنگ‌سازی و چربی‌زدایی استفاده می‌شود.

استون Food‑grade/USP دارای خلوص بالا و استفاده ایمن در صنایع غذایی است؛ باید با دقت و اسناد معتبر تهیه شود.

استفاده از استون صنعتی در صنایع غذایی حتی به صورت غیرمستقیم، می‌تواند خطرات سلامتی، قضایی و اعتباری داشته باشد.

برای خرید استون صنعتی باید کانال‌های معتبر و مستندات فنی (MSDS، COA) لحاظ شود؛ در صورت نیاز صنایع غذایی، حتماً باید به سمت گرید خوراکی بروند.

خرید و فروش مواد شیمیایی دونوع (صنعتی و خوراکی) از نگاه مبالغ، گواهی استاندارد و شرایط نگهداری تفاوت دارند، و این تفکیک قانونی باید به‌درستی انجام شود.